راه های درآمد زایی غیر شهریه ایی در دانشگاه های کار آفرینی
مقدمه:
در سال 1305 طرح تاسیس دانشگاه مدرن همپای دانشگاههای فرنگ توسط دکتر سنک ارائه شد.و بعد ها با تلاش علی اصغر حکمت و محمود حسابی و دیگران،دانشگاه تهران بطور رسمی افتتاح شد.این موسسه از ادغام دارلفنون ،مدرسه علوم سیاسی ،مدرسه طب و مدرسه عالی فلاحت و مدرسه صنایع و هنر و چند مرکز دیگر در جنوب لاله پارک فعلی تهران دایر گشت.مخارج دانشگاه تهران همچون سایر دانشگاههای دولتی که بعد ها افتتاح شدند از منابع دولتی تامین می شد.از اولین دانشگاههای خصوصی در ایران می توان از دانشگاه ملی نام برد که در سال 1339 به پذیرش دانشجو پرداخت و محل اصلی تامین هزینه های دانشگاه ملی از شهریه دانشجویان بود که در سال 1353 با افزایش قیمت جهانی نفت ،دولت مخارج دانشگاه ملی را شخصا بر عهده گرفت.دانشگاه آزاد نیز از دیگر دانشگاههای شهریه ای قبل از انقلاب بود که با همت عبدالرحیم احمدی افتتاح شد پس از انقلاب اسلامی با وقفه ای کوتاه مدت دانشگاه آزاد با نام دانشگاه آزاد اسلامی به پیشنهاد اکبر هاشمی رفسنجانی در سال 1361 دوباره به فعالیت خود ادامه داد.هاشمی رفسنجانی در خطبه های نماز جمعه تهران در سال 61 عنوان کرد :دانشگاهی تاسیس کنیم همانند حوزه علمیه که هیچگونه مخارجی را به دانشجویان تحمیل نکند.
طبق اصل 30 قانون اساسی جمهوری اسلامی ،دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم کند و وسایل تحصیلات عالی را تا سر حد خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد.
با تغییر هرم جمعیتی ایران و کاهش تقاضای ورود دانشجویان به مقطع کاردانی و کارشناسی و از طرفی فضای رقابتی ایجاد شده دانشگاهها و تنوع دانشگاهها (بوجود آمدن شعبه های جدید دانشگاههای پیام نور ،آزاد،غیرانتفاعی ،علمی کاربردی) دانشگاهها را برآن داشت برای جبران کاهش درآمدی خود ،ظرفیت مقطع تحصیلات تکمیلی را افزایش دهند.تعداد دانشجویان کارشناسی ارشد در سال تحصیلی 86-87 ، 146605 نفر بود یعنی 4.3درصد کل دانشجویان را دانشجویان ارشد تشکیل می داد اما در سال تحصیلی 92-93تعداد دانشجویان کارشناسی ارشد 580000نفر در سراسر کشور است یعنی 12.3درصد از کل دانشجویان را دانشجویان کارشناسی ارشد تشکیل می داد که این وضعیت پذیرش دانشجوی ارشد در سال تحصیلی 93-94 شدت می یابد.اما افزایش ظرفیت پذیرش در تحصیلات تکمیلی نمی تواند یک منبع درآمدی پایداری را ایجاد کنند و از طرفی افزایش ظرفیت تحصیلات تکمیلی باعث کاهش کیفیت آموزشی خواهد شد و این امرنیز باعث از دست رفتن اعتبار دانشگاهها می شود .چنانچه خواهیم دید اعتبار دانشگاهها می تواند عمده ترین منابع درآمدی را برای دانشگاهها ایجاد کند.
ما در این نوشتار از طریق روش تحقیق کتابخانه ای و موردی به راهکارهای کسب درآمد غیر شهریه ای دانشگاهها خواهیم پرداخت.
بیان مساله:
دانشگاهها در هزاره سوم با چالش های عظیمی روبرو هستند .جهانی شدن ،بین المللی شدن و همچنین انقلاب در فناوری اطلاعات،دانشگاهها را وادار به شرکت در بازار های رقابتی آموزش و پژوهش کرده است.به علاوه اینکه کاهش حمایت های دولتی و خصوصی و هزینه های درحال افزایش ،دانشگاهها را وادار خواهد ساخت تا اقدامات غیر معمولی را در جهت عرضه خدمات بیشتر با منابع کمتر به عمل آورند.(مشرف جوادی و دیگران).در همین راستا و طبق نیاز بوجود آمده دکتر میرزاده رئیس دانشگاه آزاد اسلامی در مورخه 24/09/94 بر لزوم ایجاد منابع مالی و کسب درآمدهای خارج از شهریه تاکید داشت.ما در این نوشتار راهکارهایی را ارائه خواهیم داد که می تواند منابع درآمدی پایداری را برای دانشگاهها ایجاد نماید.
تجربیات دانشگاههای خارجی و مدلی برای وضعیت ایران:
دانشگاهها در سالهای اخیر در اروپا و بالخص آمریکای شمالی به یکی از نهادهای معتبر جامعه تبدیل گردیده ،اما به خاطر افزایش ده برابری تعداد دانشجویان نسبت به قرن پیش اعتبار دانشگاهها رو به کاهش است.بخش دولتی شدیدا تحت فشار مربوط به توزیع بودجه نظیر توجه و رسیدگی به سالمندان،بهداشت،فقر و کمک های خارجی و همچنین مسائل امنیتی و حفظ زیر ساختهای عمومی است.از طرفی افزایش هزینه عرضه خدمات آموزشی دانشگاهها(انجام امور پژوهشی)باعث افزایش هزینه دانشگاهها شده و موسسات آموزش عالی در یک دوراهی قرار گرفته اند که از طرفی با کاهش هزینه ها ،کیفیت آموزشی و امور پژوهشی کاهش می یابد و از طرفی با رقابتی شدن فضای آموزشی و بوجود آمدن هزینه های سیاسی ،دانشگاهها نمی توانند این افزایش هزینه ها را از طریق افزایش شهریه ها جبران کند.بنابراین دانشگاهها در پی یافتن راههای کسب درآمد غیر شهریه ای هستند.در زیر چندین نمونه تامین مالی دانشگاههای غربی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.(مشرف جوادی و دیگران)
اختلاف های زیادی بین جوامع در زمینه سازماندهی آموزش عالی وجود دارد.در بعضی از کشورها (مثل فرانسه)،همه دانشگاهها و دانشکده ها سازمانهای دولتی اند .و منابع مالی خود را مستقیما از منابع حکومتی دریافت می کنند.و در ایالات متحده آمریکا 54 درصد مراکز آموزش عالی خصوصی هستند .دانشجویان در دانشگاههای خصوصی می توانند از کمک های مالی و وام های دولتی استفاده کنند،و این دانشگاهها منابع مالی ،پژوهشی دولتی را دریافت می کنند.دانشگاههای دولتی اغلب از کمکهای اعطایی قابل توجهی برخوردار می شوند و ممکن است از شرکتهای خصوصی هدایایی دریافت کنند.آنها همچنین غالبا از منابع صنعتی خصوصی کمک های بلاعوض تحقیقاتی دریافت می کنند.نظام های آموزش عالی انگلستان نامتمرکز تر از نظام آموزش عالی آمریکاست .منابع آموزش عالی توسط دولت تامین می شود.در دهه 1980،حکومت محاظه کار خواستار یک نظام آموزش عالی کم هزینه و ارزانتر و سودمند گردید.بنابراین بین سالهای 1985،1981 بیش از 5600 پست آموزشی در دانشگاههای انگلستان ناپدید گردید و 18000 فرصت اشتغال به تحصیل در دوره های لیسانس از بین رفت(آنتونی گیدنز).
در یک تحقیق مشخص شد دانشگاههای اروپا برای درآمد زایی از از سازو کاری زیر استفاده می کنند :
ایجاد پارک های علم و فن آوری scince park 70.2%
گرایش به سمت فعالیت های یادگیری مستمر 65.5%
درآمدها از خیریه ها و هدایا 64.3%
کمپین آموزشی برا ی کارکنان و کارمندان 58%
ایجاد شرکتهای آموزشی و تحقیقاتی 55.8%
ایجاد بسترهای لازم برای رشد 49.4%
مکانیسم پاداش دهی داخلی برای سطوح مختلف پرسنل 34.1%
مکانیسم پاداش دهی داخلی برای استعداد های فکری 29.6%
ورود به بازار کسب و کار 28.6%
برای توسعه تحقیقات و فعالیت های آموزشی نیازمند منابع مالی است از طرفی می توان فعالیت های تحقیقاتی را تبدیل به درآمد نمود.برای مثال دانشگاه سالفورد یک پروژه گسترش زیر ساخت های شبکه ای را با مشارکت BBC با نام Media City UK را در سال 2005انجام داده که علاوه بر فواید درآمدی طرح ،مزایای دیگری از جمله تحقیق و نوآوری گروهی –آموزش گروه ،ارتباط صمیمی با صنعت و دولت،ارتقا برند دانشگاهی در سطح ملی و بین المللی را داشته.
دیاگرام 1:رابطه دو جانبه بین فعالیتهای تحقیقاتی و درآمد زایی
می توان دیاگرام بالا را از تجربیات کشورهای اروپایی و تحقیقات گسترده ای که در آن کشورها انجام شده استنباط کرد در یک تحقیق که موسسه EUA در سال 2012 انجام داد مشخص شد که دانشگاههای اروپایی برای درآمد زایی بهترین راهکار را ایجاد شرکت های دانش بنیان می دانند .مقام معظم رهبری نیز که بالاترین اطلاعات و تجربه را از مسائل کشور دارند در دیدار با رئیس جمهور و اعضای هیئت دولت در مورخه 06/06/1392 عنوان کردند:شرکت ها و کارخانه ها بایستی بیش از گذشته به مراکز علمی رجوع کنند ،و هم مراکز علمی باید خودشان را بیش از گذشته آماده کنند .باید هر سال شاهد صدها پروژه تحقیقاتی سفارش شده (البته سفارش داخلی) در دانشگاهها و مراکز علمی باشیم.
و ایشان در مورخه 17/07/1392 در دیدار با نخبگان فرمودند: نوشتن مقاله علمی ذاتا کار خوبی است اما بهتر آن است آنچه که شما در زمینه ی مسائل علمی کار می کنید ،ناظر بر نیاز های کشور باشد ؛مسائل مربوط به صنعت ، کشاورزی ،مدیریت بحران و …
حال این سوال به ذهن می رسد چند درصد از پایان نامه های دانشجویان کارشناسی ارشد دانشگاههای ما راجب حل مشکلات و مسائل کشور و صنعت نگاشته می شود؟
و یا چند درصد از پایان نامه ها راهکارهای عملی برای حل مشکلات مملکت ارائه می دهند؟
و سوالی که می تواند زنجیره بالا را تکمیل نماید این است،
بخش صنعت و خدمات و کشاورزی و دیگر مراکز دولتی و خصوصی آیا با مشکلاتی گریبانگیر هستند؟
و آیا این بخشهای اقتصادی و تجاری کشور این نیازمندی را می بینند که مشکلات خودشان را حل کنند؟
و آیا خود این بخش ها از عهده حل مشکلات خودشان بر می آیند؟
نکته ای که به ذهن می رسد حل مشکل به نظر فراتر از نوشتن چند فرمول و دستورالعمل بر روی کاغذ است.حل مشکل از ادراک مساله ،ارائه راه حل ها ،انتخاب یک راه حل و اجرا تشکیل شده است.(الوانی،1388)
دیاگرام2: حل سیستماتیک مساله
گاه مسائل به شکل معما می باشد ،معما فقط فقدان اطلاعات نیست ،بلکه شکافی در فهم ماست.و مهمترین بخش در حل یک مساله شناخت صحیح مساله (معما) است.برای طی مسیر دیاگرام حل مساله نمی توان فقط از تفکر سیستماتیک یا منطقی(علی و معلولی )استفاده کرد.بلکه شیوه های تداعی نیز حائز اهمیت است.آقای د بونو نوعی دیگر از تفکر را مطرح می کند ؛لاترال(Lateral) یا تفکر جانبی، آقای دبونو می گوید که تفکر سیستماتیک مبتنی بر منطق و اشتقاق زنجیره ای منطقی است و کامپیوتر نیز در پیشرفته ترین نوعش مبتنی بر همین روش های منطقی است اما مساله همیشه از طریق روشهای منطقی قابل حل نیست.(رفیع پور ،1393)
دیاگرام 3:فرایند ایجاد نیاز برای شرکت های دانش بنیان
کمبود اطلاعات و آگاهی 80%
دور شدن و انحراف دانشگاهها از فعالیت اصلی 72.8%
نبود ساختار مناسب داخلی 67.8%
کمبود اطلاعات مدیریت 67.1%
گرایش منفی جامعه به درآمد زایی دانشگاهها 66.7%
محدودیت قانونی 61.5%
توزیع نامناسب امکانات در دانشگاهها 60.5%
نگرش منفی به بازار و ارتباط با آن 59.5%
تعارض با اصول اخلاقی دانشگاهها 51.3%
در یک تحقیق که موسسه EUAاز دانشگاههای سراسر اروپا انجام داد مهمترین مانع بر سر راه درآمد زایی دانشگاهها موارد بالا به ترتیب اهمیت به دست آمد
در دیاگرام 3 ما شاهد هستیم که شرکتها پس از پی بردن به مشکلات خود وارد چرخه شرکتهای دانش بنیان می شوند حال سوا این است،اگر شرکتها توانایی ادراک مسائل خود را نداشته اند چه؟ما گفتیم که ادراک مساله از حل مساله کاری دشوارتر است.بنابراین برای حل مسائل بایستی یک روابط قوی بین صنعت و دانشگاهها ایجاد شود و مسئولیت رهگیری مسائل نیز با دانشگاههاست.از طرفی دیاگرام فوق نوآوری ها را درخود جا نداده که یکی از مسئولیت های شرکت های دانش بنیان وارد ایده ها و اختراعات به چرخه تولید و تجاری سازی آن می باشد.و از طرفی با اجرایی شدن این طرح اقتصاد با رشد مواجه خواهد شد و در برنامه پنجم توسعه نیز پیش بینی شده بود 3% تولید ناخالص داخلی از محل پژوهش و تحقیقات ایجاد شود.
در دنیا بیش از 800 پارک علم و فن آوری وجود دارد که 285 مورد آن در آمریکاست اهدافی که پارکهای علم و فن آوری دنبال می کنند :
1-تجاری سازی طرح های پژوهشی
2-تشویق و ایجاد شرکت های کوچک و متوسط متکی به تکنولژی های پیشرفته
3-ایجاد ارتباط بین صنعت و دانشگاه
4-ارتباط بین دولت و بخش خصوصی
دره سیلیکون ، در جنوب سانفرانسیسکو ایالات متحده آمریکا قرار دارد.شهرت این منطقه بخاطر وجود شرکت های مطرح انفورماتیکی است که در این منطقه واقع شده اند شرکتهای مثل اینتل ،نوکیا،ای ام دی،اپل ،ایسوس،گوگل،اچ پی،یاهو ،مایکروسافت و …
دره سیلیکون سومین مرکز فنی در آمریکاست .که حدود نیم میلیون نفر در آن مشغول به کار هستند.
اما مطمئنا قانون گذاری و آماده کردن بستر ها برای فعالیت شرکت های دانش بنیان مهمترین شاخصه رشد و فعالیت این نوع شرکت هاست.
اما دلایل اهمیت درآمد زایی دانشگاهها چیست؟
1-خصوصی سازی و ضرورت کوچک سازی دولت(درلایحه برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی بر کوچک سازی دولت تاکید شده است)
2-جهانی شدن
3-ریسک مدیریت ،لزوم پایداری دانشگاهها
4-گسترش حوزه فعالیت دانشگاهها و لزوم سرمایه گذاری در بخش تحقیق و اکتشافات
محل کسب درامدی دانشگاههای بریتانیا
منبع درآمدی مبلغ(هزار پوند) درصد
تامین مالی از طریق اهدای امتیازات 6079892 19.8%
شهریه و درآمد های آموزشی 13677846 44.5%
درآمد حاصل از قراردادهای تحقیقاتی 5083991 16.5%
سایر درامدها 5556208 18.1%
درآمد سرمایه گذاری ها 340441 1.1%
کل 30738378
خلاصه و نتیجه گیری:
شرایط بوجود آمده و فضای رقابتی ایجاد شده، بزرگ شدن دانشگاهها و افزایش هزینه های ثابت و هزینه نگهداری و تاسیسات و از طرفی کاهش ورود دانشجو به دانشگاهها ،و اعلام سیاست های کلان کشور از طرف رهبری مبنی بر ارتقای جایگاه فضای آموزش عالی همه این فاکتور ها باعث بوجود آمدن احساس نیاز به درآمد زایی غیر شهریه ای برای دانشگاهها شده است.لذا ما در این نوشتار سعی بر آن داشتیم که با در نظر گرفتن تجربیات سایر کشورها یک الگوی مناسب برای شرایط کنونی کشور ارائه دهیم:
1-تمرکز بر روی شرکت های دانش بنیان و ایجاد رابطه با صنعت و دولت
2-ساماندهی پایان نامه ها و رساله های دانشجویان تحصیلات تکمیلی و ارتباط موضوعی این پایان نامه ها به مشکلات اساسی صنعت و کشاورزی و …(ایجاد درگاهی برای دادن سفارش تحقیق و سفارش حل مساله از طرف صنعت و… و مدیریت پروژه و بررسی راه حل ها و مراحل اجرایی از طریق پایان نامه ها)
3-ایجاد سیستم مساله یابی توسط دانشگاهها (تلاش در جهت ادراک مسائل و مشکلات کشور و صنایع )
4-ایجاد پرتال دانش آموختگان و استفاده از کمک های مالی و معنوی آنان
5-ورود به بازار کسب و کار ؛دانشگاه آزاد یکی از بزرگترین زمین داران در سطح کشور است که می تواند ازین فرصت نهایت استفاده را ببرد و وارد حوزه مسکن و مستغلات بشود(البته با در نظر گرفتن مسائل حقوقی)،ورود دانشگاهها به حوزه گردشگری با توجه به در اختیار داشتن پتانسیل نیروی انسانی و داشتن اعتبار در سطح بین الملل،ایجاد شرکت های کوچک کسب وکار،ورود به حوزه اکتشافات معدنی و آلی،…
راه حل هایی که بر شمردیم شاید در حالت تئوری بدون ایراد به نظر برسد اما برای عملی کردن هر ایده و طرحی با مشکلاتی مواجه هستیم. از قبیل کارشکنی ها ،کمبود اطلاعات مدیران و پرسنل ،نداشتن ساختار مناسب ،سازماندهی ضعیف .و محدودیت های قانونی.به هر حال ایده، درآمد زایی دانشگاهها مدت طولانی نیست که در محافل علمی و سازمانی مطرح می شود و هنوز این بحث در مرحله تئوری پردازی واقع شده است با اینکه دانشگاههای بزرگی چون دانشگاه تهران از حوزه پژوهش و مخصوصا دانشگاههای علوم پزشکی از طریق خدمات درمانی چند سالی است که ازین حوزه کسب در آمد می کنند اما به نظر می رسد بیشتر دانشگاههای خصوصی از شهریه و دانشگاههای دولتی از ردیف بودجه دولت مخارج خودشان را تامین می نمایند.امید است تحقیقات و پژوهش های زیادی در زمینه درآمد زایی آموزش عالی انجام پذیرد تا راه برای عملی کردن ایده ها هموار شود.
- ۹۵/۱۰/۱۳